Archeologia Żywa 3 (97) 2025

Opis

Archeologia Żywa 3 (97) 2025

Rocznicowy numer „Archeologii Żywej” 3/2025: 1000 lecie koronacji Bolesława Chrobrego – odkryj archeologiczne tajemnice pierwszego państwa Piastów i jego najważniejszych grodzisk i zdobyczy od Gniezna przez Poznań, po Pomorze Wschodnie.

Tysiąc lat temu, w 1025 r., Bolesław Chrobry w Gnieźnie włożył koronę i z księstwa Piastów narodziło się królestwo. Z okazji tej rocznicy oddajemy w Wasze ręce numer poświęcony przełomowi X–XI w., ukazanemu przede wszystkim przez pryzmat najnowszych odkryć archeologicznych.

Na otwarcie znajdziecie uproszczoną mapę państwa Chrobrego, a dalej: Gniezno opisane przez Tomasza Janiaka, piastowski Poznań w ujęciu Hanny Kóčka-Krenz i syntetyczne spojrzenie Michała Kary na proces formowania się wczesnego państwa. Paweł Żmudzki pokazuje złożone kulisy samej koronacji, a Anna i Agnieszka Jankowiak Maik przywracają głos kobietom dynastii Piastów. Radosław Biel zastanawia się, jak naprawdę wyglądał pierwszy polski król, zaś Sławomir Wadyl i Leszek Gardeła rozszerzają opowieść o Pomorze Wschodnie i północne rubieże Słowiańszczyzny.

Poza tematem przewodnim Piotr Piekarz zabiera nas do Apollonii Iliryjskiej, Szymon Modzelewski kończy „Bursztynową odyseję”, a Jakub Okonek przenosi nad Missisipi XI wieku. Numer zamyka kolejna sylwetka z Pocztu Odtwórców Polskich.

Mamy nadzieję, że lektura pozwoli spojrzeć na początki polskiej państwowości z nowej perspektywy – opartej na faktach, badaniach i krytycznym namyśle. Miłego odkrywania!

Spis treści

TEMAT NUMERU
Wielkie państwo pierwszych Piastów – Radosław Biel – s. 4
Koronacja Bolesława Chrobrego w 1025 roku – Paweł Żmudzki – s. 6
Gdy Gniezno było stolicą – Tomasz Janiak – s. 14
Poznań Bolesława Chrobrego – Hanna Kóčka Krenz – s. 23
Jak kształtowało się państwo Piastów? – Michał Kara – s. 32
Ciepłe. Piastowski przyczółek na Pomorzu – Sławomir Wadyl – s. 40
Słowianie na Północy, część 2. Władza, warownie i wojownicy – Leszek Gardeła – s. 46
Nieobecne w kronikach, obecne w dziejach. Kobiety dynastii pierwszych Piastów – Anna Jankowiak, Agnieszka Jankowiak Maik – s. 55
Jak wyglądał Bolesław Chrobry? – Radosław Biel – s. 62

TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
Apollonia Iliryjska: od greckiej kolonii do zimnej wojny – Piotr Piekarz – s. 68
Bursztynowa odyseja, część 3. Wśród Celtów, Greków i Rzymian – Szymon Modzelewski – s. 74

ARCHEOWARSZTAT
Kultura Missisipi. Budowniczowie kopców świątynnych – Jakub Okonek – s. 79

POZA ARCHEOLOGIĄ
Średniozamożna mieszkanka grodu wczesnopiastowskiego – Poczet Odtwórców Polskich – s. 84

W tym wydaniu:

Milenium koronacji – dokładnie 1000 lat temu Bolesław Chrobry został pierwszym królem Polski. To wydanie pokazuje kulisy tego wydarzenia oczami archeologów i historyków.

Nowe spojrzenie na początki państwa – najnowsze badania dendrochronologiczne, rekonstrukcje, analizy grodów, i wyniki wieloletnich wykopalisk, które rewolucjonizują naszą wiedzę o państwie wczesnych Piastów.

Eksperci w jednym miejscu – specjalnie na naszych łamach wypowiadają się m.in. Paweł Żmudzki, Hanna Kóčka Krenz, Michał Kara, Tomasz Janiak, Anna Jankowiak, Agnieszka Jankowiak-Maik i Leszek Gardeła.

Ponad 80 stron pełnych artykułów, map, infografik i fotografii z wykopalisk.

Dla kogo?

Pasjonaci historii wczesnośredniowiecznej i archeologii.
Rekonstruktorzy oraz edukatorzy szukający najnowszych ustaleń badawczych.
Każdy, kto chce zrozumieć genezę polskiej państwowości z perspektywy źródeł materialnych, a nie tylko kronik.

Pełny wykaz literatury

Wielkie państwo pierwszych Piastów / Radosław Biel

BUKO A. 2021. Świt państwa polskiego, Warszawa.
OLCZAK E. 2006, Ilustrowany Atlas Historii Polski. T. 1, Warszawa.

Gdy Gniezno było stolicą / Tomasz Janiak

KOSTRZEWSKI J. (red.) 1939. Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku) w świetle wykopalisk (Biblioteka Prehistoryczna 4), Poznań.
MIKOŁAJCZYK G. 1972. Początki Gniezna. Studia nad źródłami archeologicznymi, Warszawa–Poznań.
MIKOŁAJCZYK G. 1973. Początki Gniezna. Źródła archeologiczne, Warszawa–Poznań.
KURNATOWSKA Z. (red.) 2001. Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych. Nowe fakty, nowe interpretacje, Poznań.
SAWICKI T., BIS M. (red.) 2018. Gniezno wczesnośredniowieczny zespół grodowy (= Origines Polonorum, t. XI), Warszawa.

Poznań Bolesława Chrobrego / Hanna Kóčka Krenz

BIRKENMAJER J. 1936. Epitafjum Bolesława Chrobrego, [w:] T. Lehr-Spławiński (red.), Munera Philologica Ludovico Ćwikliński bis sena lustra professorie claudenti ab amicis collegis discipulis oblata, Posnaniae, pagg. 347–370.
DALEWSKI Z. 1996. Władza, przestrzeń, ceremoniał. Miejsce i uroczystość inauguracji władcy w Polsce średniowiecznej do końca XIV w., Warszawa, s. 38–39.
JÓZEFOWICZÓWNA K. 1963. Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu, Wrocław – Warszawa – Kraków.
KARA M. 1998. Początki i rozwój wczesnośredniowiecznego ośrodka grodowego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, [w:] T. Janiak, D. Stryniak (red.), Civitates principales. Wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Gniezno, s. 26–29.
KÓČKA-KRENZ H. 2012. Na wyspie Ostrów, przy której dzisiaj jest Poznań…, Poznań.
KURNATOWSKA Z. 2002. Początki Polski, Poznań, s. 109.
METZ W. 1966. Die Königshöfe der Brevium Exempla, „Deutsches Archiv”, 22, s. 598–617, rozdz. 32.

Jak kształtowało się państwo Piastów? / Michał Kara

Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przekł. GRODECKI R., oprac. PLEZIA M., wyd. 5, Wrocław 1982.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, nr 264, wyd. ZAKRZEWSKI I., Poznań 1877.
KARA M. 2009. Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań.
KARA M. 2024. Początki państwa polskiego i rola (funkcje) Poznania w świetle nowszych ustaleń archeologicznych, [w:] A. Stempin (red.), Przekrój Poznania. Katalog wystawy stałej Rezerwatu Archeologicznego Genius loci, Poznań, s. 32–43.
LABUDA G. 1999. Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, Poznań, dokument nr 65e.

Ciepłe. Piastowski przyczółek na Pomorzu / Sławomir Wadyl

CHUDZIAK W. 2017. Początki państwowości piastowskiej na Pomorzu Nadwiślańskim – główne problemy w świetle źródeł archeologicznych, [w:] W. Drelicharz, J. Poleski, D. Jasiak (red.), Spór o początki państwa polskiego. Historiografia, tradycja, mit, propaganda, Kraków, s. 119–138.
KARA M. 2009. Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań.
KURNATOWSKA Z. 2002. Początki Polski, Poznań.
KURNATOWSKA Z., KURNATOWSKI S. 2001. Rola szlaków komunikacyjnych w wykreowaniu i dalszym rozwoju wczesnopaństwowych ośrodków stołecznych, [w:] E. Wilgocki (red.), Instantia est mater doctrinae. Księga jubileuszowa prof. dr hab. Władysława Filipowiaka, Szczecin, s. 93–100.
WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.

Nieobecne w kronikach, obecne w dziejach. Kobiety pierwszych Piastów / Anna Jankowiak, Agnieszka Jankowiak Maik

JANKOWIAK-MAIK A. 2022. Historia, której nie było, Kraków.
MACIEJEWSKA B., MACIOROWSKI M. 2018. Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa.
PAC G. 2013. Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku – studium porównawcze, Toruń.
PRINKE T.R. 2004. Świętosława, Sygryda, Gunhilda. Tożsamość córki Mieszka I i jej skandynawskie związki, „Rocznik Historyczny” LXX, s. 81–110.
Opracowanie zbiorowe 2015. Pomocnik Historyczny, Nr 8/15, 966: Narodziny Polski.
[„O ile to możliwe dla kobiety”. Niemieckie żony Piastów: skąd się wziął ich czarny wizerunek?], „Polityka”, URL: https://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/2295589,1,o-ile-to-mozliwe-dla-kobiety-niemieckie-zony-piastow-skad-sie-wzial-ich-czarny-wizerunek.read (Dostęp: 24.07.2025).
[„Najważniejsza kobieta dynastii Piastów? Rycheza Lotaryńska”], „Muzeum Historii Polski w Warszawie” (YouTube), URL: https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=eHCmabgfFlc (Dostęp: 24.07.2025).[„Herstorie Poznania” Paulina Kirschke, odc. 2: Rozmowa z prof. Hanną Kóčką-Krenz o kobietach w czasach dawnych Słowian], „Podcast Dynks” (Spotify), URL: https://open.spotify.com/episode/5hExc7l1oMUIUMawjVe3pj (Dostęp: 24.07.2025).

Jak wyglądał Bolesław Chrobry? / Radosław Biel

BOGUCKI M. 2022. New types of the oldest Polish coins, „Wiadomości Numizmatyczne”, R. LXVI, z. 210.
GARDEŁA L. 2019. Zoomorficzne ostrogi z Lutomierska – co mogły znaczyć i kto mógł ich używać?, „Wiadomości Numizmatyczne” LXIII (1), s. 5–24,
KIERACIŃSKI P. 2024. Nie wiemy, jak wyglądał Chrobry – rozmowa z prof. Przemysławem Urbańczykiem, Forum Akademickie, https://forumakademickie.pl/prof-przemyslaw-urbanczyk-nie-wiemy-jak-wygladal-chrobry/ [dostęp: 21.06.2025].
PRZYBYLSKI A. 2025. Tysiąc lat od pierwszej polskiej koronacji. Co i jak nosił Bolesław Chrobry?, tvn24.pl, https://tvn24.pl/polska/tysiac-lat-od-pierwszej-polskiej-koronacji-co-i-jak-nosil-boleslaw-chrobry-st8428140 [dostęp: 21.06.2025].
SARNOWSKA W. 1955. Miecze wczesnośredniowieczne w Polsce, „Światowit” 21, s. 276–323.
URBAŃCZYK P. 2025. Matejko ogolił Chrobrego, „Polityka” 16, s. 90, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/2296451,1,matejko-ogolil-chrobrego-jak-wygladal-nasz-pierwszy-krol-prowadzimy-sledztwo.read [dostęp: 21.06.2025].
WACHOWSKI K. 1991. Oddziaływania zachodnie na wytwórczość ostróg haczykowatych u Słowian, „Przegląd Archeologiczny”, T. 38, s. 85–107.

Apollonia iliryjska: od kolonii do zimnej wojny / Piotr Piekarz

CEKA N. 2005. Apollonia. History and monuments, Tirana.
MÜLLER-WIENER W. 2004. Greckie budownictwo antyczne, Kraków.

Bursztynowa odyseja, część 3. Wśród Celtów, Greków i Rzymian / Szymon Modzelewski

ANNA J. MUKHERJEE A. J., ROSSBERGER E., JAMES M. A., PFÄLZNER P., HIGGITT C. L., WHITE R., PEGGIE D. A., AZAR D., EVERSHED R. P. 2008. The Qatna lion: scientific confirmation of Baltic amber in late Bronze Age Syria, „Antiquity”, 82, 315, s. 49-59.
BUKOWSKI Z. 2002. Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły, Warszawa.
CZEBRESZUKJ. 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej: Zarys problematyki badawczej, Poznań.
GRUSZCZYŃSKAA. 1999. Osada z V wieku w Świlczy na tle osadnictwa w regionie, [w:] S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego świata: Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim: Materiały z konferencji – Rzeszów, 20-21 XI 1997, Rzeszów, s. 285-302.
MACIAŁOWICZ A., RUDNICKI M., STROBIN A.2016. With gold and sword. Contacts of Celts and early Germanics in central Europe. The historical background: 3rd–1st c. BC, [w:] P. Urbańczyk, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies: Polish Lands from the First Evidence of Human Presence to the Early Middle Ages: 4: 500 BC- 500 AD, Warszawa, s. 133-161.
NOWAKOWSKI W. 2008. Auf der Suche nach dem „Gold des Nordens” Rom, die Barbaren und die Bernsteinstraße, „Światowit” VII (XLVIII)/B (2006-2008), s. 95-106.
SINGER G.N.G.2016. Amber exchange in the Late Bronze Age Levant in Cross-cultural Perspective, „Aula Orientalis”, 34/2 (2016), s. 251-264.

Kultura Missisipi. Budowniczowie kopców świątynnych / Jakub Okonek

BUDZISZEWSKI A. 2022. Co palono w najstarszych fajkach Ameryki Północnej?, „Archeologia Żywa”, URL: https://archeologia.com.pl/co-palono-w-najstarszych-fajkach-ameryki-polnocnej/ (Dostęp: 20.06.2025).
FOWLER M.L. 1997. The Cahokia Atlas: A Historical Atlas of Cahokia Archaeology, University of Illinois Press.
PALONKA R. 2003. Budowniczowie Kopców Świątynnych, „Menhir” 1.
PALONKA R. 2008. Wielkie Słońce – historia budowniczych kopców, „Polskie Radio”, URL: https://www.polskieradio.pl/23/266/artykul/188933%2Cwielkie-slonce-historia-budowniczych-kopcow (Dostęp: 20.06.2025).
SNOW D., BENSON E., COE M. 1997. Wielkie kultury świata – Ameryka prekolumbijska, Warszawa.

Język: polski
Liczba stron: 84
Okładka: miękka
Druk: kolorowy
ISSN: 1426-7055
Index: 33572X
Wydawca: Instytut Badań Historycznych i Krajoznawczych