Gniezno – Przemysław Urbańczyk, Tomasz Sawicki, Magdalena Bis (red.)

Opis

„Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespół grodowy”
Seria: Origines Polonorum, tom XI
Redaktor naukowy serii: Przemysław Urbańczyk
Redakcja: Tomasz Sawicki, Magdalena Bis

Gniezno wraz z legendarną Górą Lecha jest nierozerwalnie związane z początkami państwa polskiego. W trakcie prowadzonych tam od ponad dziewięćdziesięciu lat wykopalisk archeologicznych zbadano m.in. kamienny kopiec na kulminacji wzniesienia, wybrane odcinki wałów obronnych wszystkich członów grodu oraz przedromańskie i romańskie pozostałości budowli kamiennych pod katedrą i w pobliżu kościoła św. Jerzego.

Zlokalizowana tu przedchrześcijańska konstrukcja, datowana od połowy IX do połowy X w., wskazuje na ceremonialną funkcję tego wzgórza, która mogła wpłynąć na usytuowanie w Gnieźnie jednego z grodów centralnych oraz ideowej stolicy państwa wczesnopiastowskiego. Od roku 940 aż do schyłku lat 20. XI w. trwał systematyczny rozwój zespołu grodowego, który objął całą Górę Lecha. Dzięki temu stał się on jednym z najważniejszych ośrodków Wielkopolski oraz kształtującej się wówczas struktury państwowej.

Tom “Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespół grodowy” to najobszerniejsze podsumowanie wyników przeprowadzonych tam prac badawczych. Uwzględniono zarówno starsze, jak i zupełnie nowe opracowania, które stanowić będą podstawę do ukierunkowania dyskusji i planowania dalszych badań. Przede wszystkim uzyskano obraz zespołu grodowego w nowych ramach chronologicznych, przewartościowano dotychczasowe rozumienie przemian topograficznych wzgórza związanych z osadnictwem grodowym oraz funkcji pełnionych przez poszczególne jego człony, zwłaszcza w relacji gród książęcy – podgrodzie I.

Origines Polonorum to wieloletni program wydawniczy, którego celem jest opublikowanie serii monografii, będącą rezultatem zrealizowanego w latach 1999-2004 projektu badawczego Komitetu Badań Naukowych „Ziemie polskie na przełomie tysiącleci”, który koordynował IAE PAN.

Spis treści

O autorach – 9
Wstęp (Tomasz Sawicki) – 13

I. Uwarunkowania geomorfologiczne średniowiecznego osadnictwa w Gnieźnie (Iwona Hildebrandt-Radke) – 17
I.1. Położenie Gniezna – 17
I.2. Budowa geologiczna – 17
I.3. Ukształtowanie powierzchni terenu – 19
I.4. Wody powierzchniowe – 19
I.5. Lokalizacja średniowiecznego osadnictwa – 20
I.6. Skutki inwestycji budowlanej i użytkowania terenu w zapisie osadów jeziornych – 23
I.7. Wnioski – 25

II. Środowisko i procesy osadnicze Gniezna u schyłku starożytności i w średniowieczu w świetle źródeł palinologicznych (Mirosław Makohonienko) – 27
II.1. Wprowadzenie – 27
II.2. Geneza krajobrazu przyrodniczego Gniezna – 29
II.3. Źródła – 31
II.4. Przemiany szaty roślinnej i rozwój krajobrazu kulturowego w holocenie na podstawie osadów z Jeziora  Świętokrzyskiego – 31
II.5. Szata roślinna i krajobraz okolic Gniezna na przełomie starożytności i wczesnego średniowiecza – 36
II.6. Przemiany szaty roślinnej i rozwój krajobrazu kulturowego we wczesnym średniowieczu i w czasach późniejszych – 39
II.7. Uwagi o historii szaty roślinnej w otoczeniu Jeziora Świętego – 41
II.8. Osadnictwo a zmiany bioróżnorodności i struktura krajobrazu – 43

III. Gniezno w wiekach średnich oczyma historyka (Józef Dobosz) – 47
III.1. Gniezno jako centrum tzw. pierwszej monarchii piastowskiej – 48
III.2. Główne tendencje w rozwoju Gniezna po odbudowie monarchii Piastów przez Kazimierza Odnowiciela – 51
III.3. Gniezno we władaniu wielkopolskiej linii Piastów (do 1296 r.) – 54

IV. Nazwa Gniezno i przymiotnik gnieźnieński (Ewa Wolnicz-Pawłowska) – 57

V. Dzieje badań Góry Lecha (Tomasz Sawicki) – 63
V.1. Najstarsze badania Gniezna – 63
V.2. Badania gnieźnieńskiego zespołu grodowego w latach 1926-2016 – 65
V.3. Podgrodzie I – 73
V.4. Podgrodzie II – 76
V.5. Podgrodzie III – 78

VI. Stan i perspektywy badań nad wczesnośredniowiecznym zespołem grodowym w Gnieźnie (Tomasz Sawicki) – 85

VII. Osadnictwo pradziejowe na terenie Gniezna i w jego regionie (Łukasz Kaczmarek) – 91

VIII. Osadnictwo wczesnośredniowieczne na terenie Gniezna i w jego regionie (Tomasz Janiak, Łukasz Kaczmarek) – 105
VIII.1. Faza B (VII-VIII w.) – 105
VIII.2. Faza C (IX – połowa X w.) – 105
VIII.3. Faza D (2. połowa X – 1. połowa XI w.) – 107
VIII.4. Faza E (2. połowa XI – połowa XIII w.) – 111

IX. Powstanie i rozwój wczesnośredniowiecznego zespołu grodowego (Tomasz Sawicki) – 119
IX.1. Wprowadzenie – 119
IX.2. Faza I – rozwój ośrodka gnieźnieńskiego (VIII/IX w. – ok. 940 r.) – 121
IX.3. Faza II – powstanie gnieźnieńskiego zespołu grodowego (ok. 940 – ok. 983 r.) – 123
IX.4. Faza III – rozbudowy gnieźnieńskiego zespołu grodowego (ok. 983 – 1038/1039 r.) – 134
IX.5. Faza IV – odbudowa ośrodka (1039 r. – ok. połowy XIII w.) – 140
IX.6. Podsumowanie – 143

X. Wyniki badań nieinwazyjnych i wykopaliskowych przy kościele św. Jerzego (Tomasz Sawicki) – 147

XI. Pozostałości architektury przedromańskiej i romańskiej (Tomasz Janiak) – 165
XI.1. Kościół św. Jerzego – 166
XI.2. Relikty w rejonie kościoła św. Jerzego – 175
XI.3. Inne relikty – 183

XII. Katedra gnieźnieńska we wczesnym średniowieczu (Tomasz Janiak) – 189
XII.1. Katedra w źródłach pisanych – 189
XII.2. Dzieje badań archeologicznych – 192
XII.3. Stan badań nad architekturą katedry – 198
XII.4. Rekonstrukcja faz architektonicznych kościoła katedralnego – 206
XII.5. Elementy wystroju wnętrza – 224
XII.6. Przekształcenia romańskiej bazyliki do czasu gotyckiej przebudowy (XIII – połowa XIV w.) – 230

XIII. Relikty zamku książęcego (Tomasz Sawicki) – 235

XIV. Wczesnośredniowieczne drewniane budownictwo mieszkalne (Tomasz Sawicki) – 249
XIV.1. Zabudowa na terenie grodu książęcego – 249
XIV.2. Zabudowa na podgrodziach I-III – 252
XIV.3. Podsumowanie – 267

XV. Ceramika naczyniowa z badań archeologicznych na Górze Lecha (Łukasz Kaczmarek) – 271
XV.1. Wstęp – 271
XV.2. Charakterystyka zespołów ceramicznych – 273

XVI. Pracownia ceramiki architektonicznej z końca XII w. (Tomasz Sawicki) – 301
XVI.1. Okoliczności odkrycia i opis znalezisk – 301
XVI.2. Klasyfikacja odkrytych płytek ceramicznych – 308
XVI.3. Przedstawienia ikonograficzne na płytkach i ich pochodzenie – 315

Aneks 1. Ślady produkcji szklarskiej odkryte w obrębie pracowni ceramicznej (Joanna Sawicka) – 322

XVII. Pozostałości pracowni wytwarzającej posadzkowe szkliwione płytki ceramiczne (Joanna Sawicka) – 331
XVII.1. Charakterystyka zbioru – 331
XVII.2. Badania technologiczne – 333
XVII.3. O romańskich posadzkach w gnieźnieńskiej katedrze – 336
XVII.4. Pochodzenie analizowanych płytek – 338
XVII.5. Wnioski – 339

XVIII. Pozostałości średniowiecznych szkieł okiennych (Joanna Sawicka) – 341
XVIII.1. Miejsca znalezienia i charakterystyka zabytków – 341
XVIII.2. Wątki zdobnicze – 346
XVIII.3. Oprawy, teowniki – 349
XVIII.4. Wyniki badań technologicznych – 349

XIX. Pozostałości domniemanej wczesnośredniowiecznej pracowni złotniczej (Tomasz Sawicki) – 355

XX. Zwierzęta gnieźnieńskiego zespołu grodowego we wczesnym średniowieczu (Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka) – 363
XX.1. Wstęp – 363
XX.2. Kontekst archeologiczno-historyczny – 363
XX.3. Materiał i metody – 364
XX.4. Szczątki zwierzęce w poszczególnych strefach – 364
XX.5. Wiek osobniczy (śmierci – uboju) ssaków domowych konsumpcyjnych – 372
XX.6. Dane osteometryczne – formy ssaków domowych i dzikich – 373
XX.7. Fauna zespołu gnieźnieńskiego w ujęciu porównawczym – 374
XX.8. Znaczenie gospodarcze i kulturowe zwierząt – 376
XX.9. Podsumowanie – 382

XXI. Podsumowanie (Tomasz Sawicki) – 407
Summary – 413
Bibliografia – 419
Indeksy – 445
Indeks osób – 445
Indeks geograficzny i etniczny – 453
Spis rycin w tekście i ilustracji zamieszczonych na CD – 461
Spis tabel w tekście i zamieszczonych na CD – 491

Tytuł: Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespół grodowy
Seria: Origines Polonorum, tom XI
Redaktor: Tomasz Sawicki, Magdalena Bis
Redaktor naukowy serii: Przemysław Urbańczyk
Opracowanie graficzne: Zenon Porada
Na okładce: widok na Górę Lecha w Gnieźnie (fot. D. Pietraszewski) oraz plakietka “rogowa” – okładzina szkatułki(?) z wyobrażeniem gryfów, XI-XII w. (fot. M. Jórdeczka)
Miejsce: Warszawa
Rok wydania: 2018
Język: polski, streszczenia w języku angielskim
Liczba stron: 494
Format: A4 + CD
Okładka: twarda
ISBN: 978-83-9498-825-8
Wydawca: Instytut Archeologii i Etnologii PAN